Փետրվարի 29-ին «Freedom House» կազմակերպությունը հրապարակեց «Ազատությունն աշխարհում 2024. թերի ընտրությունների և զինված հակամարտությունների աճող վնասը» զեկույցը։
Զեկույցում Ադրբեջանը հայտնվել է ոչ ազատ երկրների շարքում՝ համաշխարհային ազատության ինդեքսում 100 հնարավոր միավորից հավաքելով ընդամենը 7 միավոր։ «Ազատությունն աշխարհում» զեկույցի միջոցով գնահատվել է 210 երկրներում և տարածքներում մարդկանց հասանելիությունը քաղաքական իրավունքներին և քաղաքացիական ազատություններին:
2023 թվականին քաղաքական իրավունքների և քաղաքացիական ազատությունների վիճակը վատթարացել է 52 երկրներում, որտեղ ապրում է աշխարհի բնակչության մեկ հինգերորդը։ Որպես ազատությունների անկման պատճառ նշվում են պատերազմները, ընտրությունների անազատ անցկացումը, բազմակարծության միջավայրի ճնշումը։ Աշխարհի բնակչության 38 տոկոսն ապրում է ոչ ազատ երկրներում, 42 տոկոսը՝ մասամբ ազատ երկրներում, 20 տոկոսը՝ ազատ երկրներում։
Ադրբեջանին վերաբերող հատվածում նշվում է, որ ավտորիտար ռեժիմում իշխանությունը դեռևս կենտրոնացած է Իլհամ Ալիևի, ով նախագահի պարտականությունները կատարում է 2003 թվականից, և նրա հարազատների ու ընտանիքի ձեռքերում։
«Կոռուպցիան մոլեգնում է երկրում, և ֆորմալ քաղաքական ընդդիմությունը թուլացել է տարիների հալածանքների պատճառով: Վերջին տարիներին իշխանությունները լայնածավալ ճնշումներ են իրականացրել քաղաքացիական ազատությունների դեմ՝ քիչ տեղ թողնելով անկախ արտահայտվելու կամ ակտիվության համար:
Փաստաթղթի «2023 թվականի հիմնական զարգացումները» բաժնում նշվում է, որ նոյեմբերին Ադրբեջանի իշխանությունները սկսել են ինտենսիվ ռեպրեսիաներ երկրում մնացած անկախ լրատվամիջոցների նկատմամբ։
Մաքսանենգության, ապօրինի շինարարության և ոստիկանությանը դիմադրություն ցույց տալու մեղադրանքով ձերբակալվել են մի քանի լրագրողներ և լրատվամիջոցների ղեկավարներ։
Ընդունվել է վիճահարույց օրենք, որը խիստ պայմաններ է սահմանում կուսակցությունների գրանցման համար։
«Օրենքը բողոքի և միջազգային քննադատության պատճառ է դարձել, մասնավորապես այն պահանջը, որ կուսակցություններն ունենան առնվազն 5000 անդամ՝ նախկին 1000-ի փոխարեն»:
«2023 թվականի դեկտեմբերին արտահերթ նախագահական ընտրությունները նշանակվեցին մեկ տարի շուտ և անցկացվեցին 2024 թվականի փետրվարին։ Ընդդիմության երկու հիմնական կուսակցությունները՝ Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատ կուսակցությունը և «Մուսավաթ» կուսակցությունը, ընտրություններն անվանել են իմիտացիա և բոյկոտել դրանք։
Ադրբեջանում քաղաքական միջավայրը ոչ բազմակարծիք է, ոչ մրցակցային։ Ընդդիմադիր կուսակցությունների գործունեությունն ու հանրության հետ շփումը սահմանափակվում է ԵԱԿ-ի գերակայությամբ։
Մի շարք օրենքներ սահմանափակում են թեկնածուների՝ հանրահավաքներ կազմակերպելու և անցկացնելու ջանքերը, իսկ ընդդիմությունը գործնականում չունի հեռուստատեսային լուսաբանում: Ռեժիմը դաժանորեն հալածում է ցանկացած իսլամական քաղաքական շարժում, որը ձեռք է բերում ազգային հեղինակություն:
2023 թվականի հուլիսին Ադրբեջանի ժողովրդավարության և բարեկեցության շարժման առաջնորդ Գուբադ Իբադօղլուն ձերբակալվել է։ Նրան մեղադրել են նաև կրոնական ծայրահեղականության մեջ՝ իբր Ֆեթուլլահ Գյուլենի շարժման հետ կապ ունենալու համար։ Չնայած ծանր վիճակին՝ Իբադօղլուն բանտային հիվանդանոց չեն ընդունում։
Ադրբեջանում ավտորիտար համակարգը բացառում է հասարակությանը ցանկացած քաղաքական մասնակցությունից. «Ռեժիմը հենվում է պետական ռեսուրսների չարաշահման, կոռումպացված հովանավորչական ցանցերի, անվտանգության ուժերի և քրեական արդարադատության համակարգի վերահսկողության վրա՝ իր քաղաքական առավելությունը պահպանելու համար»:
«Կառավարության գործունեությունը» բաժնում ասվում է, որ ոչ նախագահն է ընտրվում ազատ ու արդար, ոչ էլ խորհրդարանի անդամները, խորհրդարանը չի կարող բովանդակալից ստուգողի դեր կատարել հզոր նախագահականի վրա։
«Կոռուպցիան համատարած է. «Ազատ մամուլի և անկախ դատական համակարգի բացակայության դեպքում պաշտոնյաները կոռուպցիայի համար պատասխանատվության են ենթարկվում միայն այն դեպքում, երբ այն համապատասխանում է ավելի հզոր կամ լավ փոխկապակցված անձի կարիքներին»:
«Չնայած պետական պաշտոնյաներին անվանապես պահանջվում է ներկայացնել ֆինանսական հաշվետվություններ, ընթացակարգերը և համապատասխանությունը անհասկանալի են, իսկ հաշվետվությունները հանրությանը հասանելի չեն»:
Մամուլի ազատության սահմանադրական երաշխիքները պարբերաբար և սիստեմատիկորեն խախտվում են, քանի որ կառավարությունը փորձում է խստորեն վերահսկել տեղեկատվական դաշտը։
«Զրպարտությունը մնում է քրեական պատասխանատվություն։ 2017 թվականին ընդունված օրենսդրական փոփոխություններն ընդլայնում են կառավարական վերահսկողությունը առցանց լրատվամիջոցների նկատմամբ՝ թույլ տալով առանց դատարանի որոշման արգելափակել պետության կամ հասարակության համար վտանգ ներկայացնող բովանդակություն պարունակող կայքերը: «Անկախ լրատվական կայքերը պարբերաբար արգելափակվում են կամ ենթարկվում կիբերհարձակումների»։
Լրագրողներին սպառնում են ճանապարհորդական արգելքներ, ինչպես նաև կալանավորում կամ կալանավորում՝ շինծու մեղադրանքներով: Լրագրողները նույնպես հսկողության տակ են։
«2023 թվականի նոյեմբերին իշխանությունները սկսեցին ինտենսիվ ռեպրեսիաներ մնացած անկախ լրատվամիջոցների նկատմամբ։ «Մի քանի լրագրողներ և լրատվամիջոցների ղեկավարներ, ներառյալ Abzas Media և Kanal 13 հեռուստաալիքների տնօրեններն ու խմբագրական թիմերը, ձերբակալվել են մինչև դատավարությունը մաքսանենգության, ապօրինի շինարարության և ոստիկանությանը դիմադրելու մեղադրանքով»:
Ռեժիմը կրոնի նկատմամբ վերահսկողություն է իրականացնում պետությանը կից կառույցների միջոցով, ինչպիսին է Կովկասի մահմեդականների վարչակազմը: Անկախ կրոնական կազմակերպությունների շատ անդամներ ենթարկվում են հետապնդումների։
«2023 թվականին Ադրբեջանի իշխանությունները հարյուրավոր կրոնական շիա մահմեդականների են ձերբակալել։ Իշխանամետ լրատվամիջոցները ոմանց ներկայացնում են որպես լրտեսների, որոնք աշխատում են Իրանի օգտին, չնայած նրանց մեծ մասը ձերբակալված է թմրանյութերի հետ կապված մեղադրանքներով: Իրավապաշտպանները հայտնել են, որ ավելի քան 500 կրոնական շիաներ ձերբակալվել են, իսկ նրանցից ոմանք բանտում խոշտանգումների են ենթարկվել։
Իրավապահ մարմինները վերահսկում են մասնավոր հեռախոսային և առցանց հաղորդակցությունները, մասնավորապես ակտիվիստների, քաղաքական գործիչների և օտարերկրյա քաղաքացիների՝ առանց դատարանի որոշման։ Քննադատների և նրանց ընտանիքների նկատմամբ կառավարության կողմից աճող ոտնձգությունները խաթարել են սովորական բնակիչների գաղտնիության ենթադրությունը և խաթարել մասնավոր բանավեճերի բաց լինելը: Ակտիվիստները ձերբակալվել են շինծու մեղադրանքներով սոցիալական ցանցերում իրենց քննադատական հրապարակումների համար: Քաղաքացի ակտիվիստները հետապնդվել են լրտեսող ծրագրերի միջոցով. Կին ակտիվիստները ենթարկվում են սեռական ոտնձգությունների.
Հավաքների ազատությունը նախկինի պես սահմանափակված է։ Հասարակական կազմակերպությունների վերաբերյալ ռեպրեսիվ օրենքներն օգտագործվել են ինչպես տեղական, այնպես էլ արտասահմանյան կազմակերպությունների վրա ճնշում գործադրելու համար, որոնցից շատերը դադարեցրել են իրենց գործունեությունը Ադրբեջանում։ Գրեթե բոլոր իրավապաշտպան կազմակերպությունները կամ ցանցերը ստիպված են կիսաօրինական գործել։
Դատարանների քաղաքական անկախության բացակայությունը հատկապես ակնհայտ է ընդդիմադիր գործիչների, ակտիվիստների և քննադատող լրագրողների դեմ հարուցված բազմաթիվ շինծու կամ այլ կերպ թերի գործերով:
«Կամայական կալանավորումներն ու ձերբակալությունները սովորական երեւույթ են, և կալանավորները հաճախ երկար ժամանակ են պահվում մինչև դատավարությունը: «Քաղբանտարկյալներն ասացին, որ իրենց նկատմամբ ֆիզիկական բռնություն է գործադրվել՝ փաստաբանների հետ իրենց հասանելիությունը սահմանափակելու, ապացույցներ կեղծելու և թաքցնելու և խոստովանական ցուցմունքներ կորզելու նպատակով։
Միջազգային դիտորդները եկել են այն եզրակացության, որ Ադրբեջանի արդարադատության համակարգում սովորական են և՛ խոշտանգումները, և՛ այն չարաշահողների անպատժելիությունը։
«Ոստիկանները պարբերաբար ծեծի են ենթարկում կասկածյալներին ձերբակալությունների ժամանակ կամ բողոքի ցույցերը ցրելու ժամանակ: Բանտային պայմաններն անորակ են. Բժշկական օգնությունն ընդհանուր առմամբ անբավարար է, իսկ գերբնակեցումը սովորական երեւույթ է»:
Կազմակերպությունը որպես օրինակ մատնանշում է «Թարթառի գործը» և «Էլխան Աղազադեի մահը խոշտանգումների տակ»։
Թեև միասեռական սեռական հարաբերությունները թույլատրված են օրենքով, ԼԳԲՏ+ մարդիկ բախվում են հասարակության մեջ խտրականության և ոստիկանական ոտնձգությունների: 2022 թվականին բացահայտ գեյ ԼԳԲՏ+ ակտիվիստ Ավազ Շիխմամեդովը, որը հայտնի է որպես Ավազ Հաֆիզլի, սպանվել է իր զարմիկի՝ Ամրուլլա Գուլալիևի կողմից։
